Manifest ePaństwa - Postulaty Fundacji ePaństwo na kadencję Sejmu 2019-2023

W cieniu partyjnych sporów o przywództwo, liczbę ministerialnych stołków i dyskusji o wpisach na Twitterze, chcemy mówić o tym co ważne dla demokracji i przyszłości Polski. Poniżej prezentujemy nasze postulaty, do których spełnienia będziemy namawiać posłów i posłanki oraz przedstawicieli i przedstawicielki rządu.

Nie robimy tego po raz pierwszy. Wiele elementów naszej demokracji jest zaniedbywanych przez kolejne rządy – szczególnie w obszarze życia publicznego i tego co dla przyszłości kraju najbardziej istotne, czyli bezpiecznego rozwoju nowych technologii. Zaniedbania dotyczą zatem tych obszarów, które mają wpływ na nasze codzienne życie. Wielokrotnie zwracaliśmy już uwagę na te problemy.

Naszym celem jest to, by wreszcie te obszary zostały zagospodarowane, a konieczne regulacje wprowadzone. Nie żądamy niemożliwego. Domagamy się jedynie realizacji zasad praworządności, przejrzystości, partycypacji, lepszej polityki przeciwdziałania korupcji i tworzenia prawa, które ułatwia, a nie utrudnia życie obywateli.

1. Elektroniczne i ujednolicone oświadczenia majątkowe

Problem: Polska pozostaje jednym z niewielu krajów, w których oświadczenia majątkowe są wypełniane ręcznie. Taki sposób ich wypełniania i publikacja w formie nieczytelnych skanów, uniemożliwiają w praktyce sprawowanie kontroli instytucjonalnej (np. przez CBA) oraz społecznej nad informacjami o majątku osób pełniących funkcje publiczne. To również oznacza, żeNie można  skutecznie dokonywać bieżących analiz, porównywać wzrostu majątku rok do roku czy efektywnie ujawniać potencjalnego konfliktu interesów. Analizę oświadczeń utrudnia dodatkowo fakt, że system jest regulowany wieloma ustawami i mamy w tej chwili do czynienia z 16. wzorami oświadczeń. Stanowi to barierę w analizie dokumentów w przypadku gdy polityk zmienia stanowisko w ciągu roku.

Rozwiązanie: W związku z tym apelujemy o wprowadzenie obowiązku elektronicznego wypełniania oświadczeń i publikacji ich w otwartych formatach. Należy również tak ujednolicić system oświadczeń, by obowiązywał tylko jeden formularz z tymi samymi kategoriami.

Dlaczego to ważne: jawne i dostępne oświadczenia majątkowe to większa kontrola społeczna nad władzami i większe możliwości wykrycia nieprawidłowości. 

Cel: #Lepsza polityka przeciwdziałania korupcji #Przejrzystość życia publicznego

2. Centralna baza oświadczeń majątkowych i brak ograniczeń czasowych w ich przechowywaniu

Problem: Obecnie każda instytucja osobno publikuje jawne oświadczenia na swoich stronach internetowych. Każda ze stron ma swoją architekturę i poszukiwania oświadczeń osób, które pełniły na przestrzeni lat wiele funkcji są bardzo trudne. 

Rozwiązanie: Wzorem innych państw, proponujemy by w ślad za ujednoliconym formularzem oświadczeń majątkowych, stworzyć centralną bazę, która będzie miejscem dostępu do wszystkich oświadczeń majątkowych, wszystkich osób zobowiązanych do ich złożenia. Ponadto, domagamy się wykreślenia z odpowiednich ustaw obowiązku usunięcia oświadczenia majątkowego po określonym czasie (np. 6 latach). Jak pokazują doświadczenia, wiedza o majątku funkcjonariusza publicznego nie może kończyć się tylko na ostatnich kilku latach pełnienia funkcji.

Dlaczego to ważne: łatwiejszy dostęp do treści oświadczeń majątkowych to skuteczniejsza kontrola władz. 

Cel: #Lepsza polityka przeciwdziałania korupcji #Przejrzystość życia publicznego

3.   Obowiązek elektronicznego wypełniania i publikacji sprawozdań partii politycznych i komitetów wyborczych

Problem: Jawność sprawozdań partii politycznych i komitetów wyborczych jest w tej chwili fikcją, a tysiące skanów stanowi barierę do ich skutecznej kontroli przez Państwową Komisję Wyborczą. Przy poziomie rozwoju współczesnych technologii taka praktyka jest zupełnie nieuzasadniona.

Rozwiązanie: Apelujemy o wprowadzenie obowiązku tworzenia i przekazywania sprawozdań wraz z załącznikami w edytowalnych formatach.

Dlaczego to ważne: większa kontrola społeczna nad wydatkami partii i komitetów wyborczych to uczciwsze wybory bardziej przejrzyste wydatkowanie środków publicznych i ochrona przed manipulacjami polityków.

Cel: #Lepsza polityka przeciwdziałania korupcji #Przejrzystość życia publicznego #Bardziej demokratyczne państwo #Przejrzyste finanse publiczne

4. Elektroniczne rejestry umów 

Problem: Wciąż niewiele instytucji publicznych publikuje rejestry zawartych umów. Tym samym, utrudniony jest dostęp do informacji na temat wydatków ponoszonych z pieniędzy publicznych. Jest to szczególnie istotne w przypadku wydatków poniżej progów zamówień publicznych - nie ma bowiem prawnego obowiązku publikowania informacji o umowach mniejszej wartości. Tymczasem jest to ponad 30% wydatków w obszarze zakupów produktów i usług. Wśród tych instytucji, które zdecydowały się na publikowanie rejestrów występują różne standardy zapisu danych, co uniemożliwia porównanie wydatków z kilku podmiotów. 

Rozwiązanie: Należy wprowadzić ustawowy obowiązek publikacji rejestrów zawieranych umów w określonych standardach danych. W dłuższej perspektywie postulujemy wprowadzenie centralnego rejestru umów, pozwalającego na analizę wydatków w różnych sektorach. 

Dlaczego to ważne: dostęp do rejestrów umów jest realizacją zasady jawności finansów publicznych oraz zmniejsza zagrożenie korupcji.

Cel: #Przejrzyste finanse publiczne #Lepsza polityka przeciwdziałania korupcji #Przejrzystość życia publicznego

5. Ślad legislacyjny i prawo oparte na dowodach

Problem: W Polsce brak jest odpowiednich mechanizmów pozwalających na zidentyfikowanie autorów przepisów i poprawek do nich. To tylko zwiększa problemy związane z brakiem rzetelnej oceny skutków regulacji wprowadzanych przepisów.  

Rozwiązanie: Domagamy się wprowadzenia tzw. śladu legislacyjnego, czyli obowiązku podawania danych osób, które pracowały lub pracują nad konkretnym przepisem. Dzięki temu, opinia publiczna będzie miała pełną wiedzę o osobach odpowiedzialnych za wprowadzenie regulacji, w tym będzie mogła dokonać oceny ewentualnego konfliktu interesów. Propozycje nowego prawa muszą być poprzedzone rzetelną analizą jego wpływu na obywateli i obywatelki. Ocena skutków regulacji powinna uwzględniać szerokie spektrum danych, a w przypadku gdy jest zbyt ogólna, dalsze prace nad przepisami powinny zostać wstrzymane do czasu jej uzupełniania i przedstawienia do konsultacji publicznych.

Dlaczego to ważne: poznanie wszystkich autorów przepisów pomaga ocenić czy nie doszło do konfliktu interesów w tworzeniu prawa oraz wzmacnia poczucie odpowiedzialności za tworzenie prawa. Tworzenie rzetelnej oceny skutków regulacji to podstawa dobrych przepisów uwzględniających potrzeby Państwa. 

Cel: #Lepsza polityka przeciwdziałania korupcji #Przejrzystość życia publicznego #Bardziej demokratyczne państwo 

6. Zmiana sposobu prezentacji poprawek i otwarte formaty prawa

Problem: Obecny sposób procedowania nowelizacji przepisów powoduje, że prezentowane są tylko nowe propozycje, bez osadzenia ich w kontekście obowiązującej ustawy. Bardzo utrudnia to zrozumienia istoty zmian i szybką reakcję w toku konsultacji publicznych. Problemy odnoszą się również do sposobu prezentacji prawa już ustanowionego. Brak otwartych formatów uniemożliwia w praktyce opracowanie darmowych systemów informacji prawnej

Rozwiązanie: Apelujemy, by proponowane przepisy „wlewać” w tekst obowiązujących regulacji, które mają zostać zmienione. To zmiana nie wymagająca zmian w prawie, ale jest niezwykle istotna z punktu widzenia przejrzystości stanowienia prawa. Apelujemy również, by zajęto się sprawą nieprzyjaznych formatów, w których publikowane są poprawki (na ogół zeskanowane wydruki) oraz obowiązujące przepisy (zamknięte dokumenty nie pozwalające na automatyczne rozbijanie tekstu na pojedyncze przepisy). Dzięki takim rozwiązaniom będzie można łatwiej tworzyć serwisy informacji prawnej oraz prześledzić prace legislacyjne. 

Dlaczego to ważne: obywatelki i obywatele powinni mieć okazję do szybkiej oceny tworzonych przepisów - dzięki temu może zwiększyć się ich udział w procesie stanowienia prawa. 

Cel: #Lepsza polityka przeciwdziałania korupcji #Przejrzystość życia publicznego #Bardziej demokratyczne państwo #Lepsze prawo 

7. Konsultacje publiczne w Sejmie oraz zmiana sposobu wysłuchań publicznych

Problem: Brak jasnego trybu przekazywania projektów poselskich do konsultacji publicznych. Obecnie, wszystko zależy od dobrej lub złej woli Marszałka Sejmu. Przepisy regulaminu Sejmu odnośnie wysłuchań publicznych, powodują, że są one niezwykle rzadkie i sprowadzają się do monologu obywateli i obywatelek. 

Rozwiązanie: W ślad za złożoną w zeszłej kadencji Sejmu petycją Obywatelskiego Forum Legislacji, domagamy się zmian w regulaminie Sejmu, które określą jasny tryb przekazywania projektów poselskich do konsultacji publicznych. Postulujemy również, aby zmieniono regulamin Sejmu w kontekście organizowania wysłuchań publicznych. Powinny zostać one przeprowadzane na wniosek co najmniej 5 posłów, co rozwiąże problem bardzo rzadkich wysłuchań publicznych. Natomiast, zamiast wysłuchiwania krótkich wypowiedzi obywateli i obywatelek, autorzy projektów powinni być przez obywateli i obywatelki przepytywani co do kierunku zaproponowanych zmian.  

Dlaczego to ważne: tworzenie prawa w Sejmie powinno być poddane większej kontroli i stwarzać warunki do przekazania ocen obywateli i obywatelek. Dzięki temu zwiększy się jakość stanowionego prawa, a obywatele i obywatelki będą mieli poczucie wpływu na sprawy publiczne.

Cel: #Lepsze prawo #Partycypacja #Przejrzysty lobbing

8. Regulacje algorytmów - państwo - obywatel

Problem: Jak wykazało nasze badanie z 2019 roku, nie dość, że nie istnieją żadne regulacje dotyczące automatycznego podejmowania decyzji czyli algorytmów (np. systemów losujących miejsca w przedszkolu lub wyszukujących oszustwa skarbowe), to nie ma nawet konkretnych planów pracy nad nimi. Tymczasem, coraz częstsze stosowanie narzędzi technologicznych w relacjach państwo-obywatel wymaga, aby algorytmy były przejrzyste (tzn. aby każda osoba wiedziała jaki jest mechanizm ich działania), wytłumaczalne (tzn. aby każda osoba wiedziała jaki mają wpływ na sytuację osobistą) oraz by zagwarantowano niezależne audyty ich działania.

Rozwiązanie: Proponujemy zatem rozpoczęcie prac nad przepisami na wzór tych opracowanych we Francji lub w Kanadzie. Algorytmy muszą być przejrzyste, wytłumaczalne, a ich wprowadzenie powinno być możliwie tylko po ocenie skutków ich wpływu na prawa obywateli i po upewnieniu się, że urzędnicy potrafią ich używać.  Będziemy też namawiać władze, by gwarantowały te zasady również na etapie zamówień publicznych na technologie wspierające automatyczne podejmowanie decyzji.

Dlaczego to ważne: Algorytmy już teraz regulują dużo obszarów naszego życia. I będzie ich coraz więcej. Muszą działać przejrzyście, a obywatele i obywatelki muszą mieć pewność, że działają dobrze i sprawiedliwie. Nawet z trudnym urzędnikiem istnieje ostatecznie szansa na dojście do porozumienia - ze źle zaprojektowanym i nieprzejrzystym algorytmem nie ma szans.

Cel: #Lepsze prawo #Technologia w służbie demokracji #alGOVrytmy

9. Zmiany w innych przepisach i praktykach zwiększających jawność działania państwa

Pilnej zmiany wymagają przepisy ustawy - Prawo bankowe, w zakresie definicji tajemnicy bankowej. Obecnie, obydwie definicje mają zastosowanie do każdego indywidualnego podmiotu, bez znaczenia czy jest on prywatny czy publiczny. Chcemy, na wzór Ukrainy, doprowadzić do sytuacji, w której Narodowy Bank Polski będzie (z zachowaniem ochrony danych osobowych) ujawniał operacje na rachunkach podmiotów publicznych. 

#Przejrzyste finanse publiczne

Realizując, i tak już spóźnioną, inwestycję w portal służący do przeprowadzenia procesu zamówień publicznych, należy uwzględnić otwarte standardy danych, aby zapewnić interoperacyjność z danymi z innych rejestrów – np. Krajowego Rejestru Sądowego. 

#Otwarte standardy danych

Należy zmienić przepisy ustawy o normalizacji, by Polska Norma była wreszcie dostępna za darmo. W prowadzonych przez nas sprawach w sądach nie udało nam się przekonać sędziów, że już przy obecnym brzmieniu przepisów jest to możliwe. W związku z tym, postulujemy o jasne regulacje w tej sprawie. 

#Otwarte i publiczne dane

Z postulatami jawności oświadczeń majątkowych i śladu legislacyjnego łączy się nasz postulat dotyczący publikacji danych na temat doradców społecznych ministrów w zakresie ich imion i nazwisk oraz miejsca zatrudnienia. Jak pokazał nasz monitoring, system jest, w tym zakresie, dalece nieprzejrzysty, a niektóre ministerstwa ukrywają dane doradców. 

#Jawność w administracji